Yargıcın ihtiyaç duyduğu hususlarda bilirkişiye başvurması gibi, taraflar da iddia ve savunmalarını ispat etmek üzere hangi hususlar için olduğunu belirterek, mahkemeden bilirkişi talebinde bulunabilirler (HMK Md. 266; CMK Md. 63)

Hukuk Muhakemeleri Usulünde

Taraflardan bilirkişi talebi gelmişse, talep eden taraf hangi konunun bilirkişi vasıtası ile aydınlatılmasını istediğini açıkça belirtmek zorundadır. Yargıç, bilirkişi talebini kendi sübjektif bilgisiyle ya da tanıkların ifadeleri veya mevcut delillerle açıklığa kavuşturulup kavuşturulamayacağını inceler.

Bilirkişilik bir masrafa neden olur ve hazırlayacağı rapor ya da bildireceği görüş, davanın uzamasına sebebiyet verir. Bu nedenle yargıç, usul ekonomisi maksadıyla, talebin masrafa değip değmeyeceğini, zaman kaybına neden olup olmayacağını göz önünde bulundurarak, red ya da kabul yönünde bir karar verecektir.

Yargıcın bilirkişi talebini red kararı, ancak asıl hükümle beraber temyiz edilebilen bir ara karar niteliğindedir. Yargıtay bu kararı yerinde bulmazsa sadece bu nedenden ötürü hükmü bozabilir. Çünkü gerekli olduğu halde bilirkişi incelemesi yaptırılmaması, hükmün sonucunu etkileyen bir usul hatasıdır.

Genel uygulamada davacı, mahkemece belirlenen bilirkişi ücretini (avansını) verilen kesin süre içinde ödemezse, bilirkişi incelemesi talebinden vazgeçmiş sayılır. Davacı, iddiasını ispatlayamadığı için davanın reddine kadar ulaşabilecek bir sonuca da katlanmak zorunda kalabilir. 

Ceza Muhakemeleri Usulünde

Ceza yargılamasında yargılama konusu ile ilgili uzmanından bilimsel mütalaa alınması müessesi yeni CMK ile düzenlenmiştir. Bu husus tüm ceza hukukçuları tarafından olumlu karşılanmıştır.

Ceza yargılamasında bilirkişi res'en hakim tarafından tayin edilebilir. Ya da taraflar, tarafsız bir bilirkişi tayinini isteyebilirler. Bilirkişi ücreti ilk aşamada savcılık tarafından ödenir. Daha sonra haksız çıkan taraf, hazineye diğer ödemelerle birlikte bilirkişi ücretini de öder.

Ayrıca, ceza yargılamasında taraflar, iddialarını desteklemek, karşı tarafın iddialarını çürütmek maksadıyla uzman bilirkişilere başvurarak onlara bilimsel mütalaalar hazırlatabileceklerdir. Bu tarafların hazırlatarak mahkemeye sundukları bilirkişi raporlarına “özel bilirkişi raporu” hazırlayan bilirkişiye de “taraf bilirkişisi” denilmektedir.

Burada ilginç bir ayrıntı vardır. Taraf bilirkişisi, hukuk muhakemesinden ayrılarak sadece özel ve teknik bir bilgi ile sınırlı kalmadan serbestçe hukuksal anlamda da değerlendirme yapabilmektedir.

Tarafların bilirkişilerle rapor vermeleri hakkında yaptıkları sözleşme “eser sözleşmesi” niteliğindedir. Bu sözleşmenin eser sözleşmesi olarak nitelendirilmesi, raporu ısmarlayan yönünden büyük bir avantaj teşkil etmektedir. Bunun nedeni, rapordaki (eserdeki) ayıplardan kusursuz olarak sorumlu tutulmalarıdır.

Ceza muhakemesinde delil serbestisi ilkesine dayandırılan bu yeni müessese, pratikte bilirkişilerin oto-kontrolüne de ışık tutmakta, denetlenmelerini sağlamaktadır.